Zelden en onbekend: slaapgerelateerde pijnlijke erecties

Geen behandeling
Soms worden nachtelijke erecties pijnlijk. De reden waarom blijft onduidelijk. Mannen worden wakker tijdens de nacht vanwege de pijnlijke erectie en kunnen niet meer in slaap vallen, tenzij de erectie verdwijnt. Case studies beschrijven dat de erectie soms opnieuw begint na het weer gaan liggen in bed. Een van de mannen in mijn praktijk vertelde me het hetzelfde.
Er is geen goed beschreven behandeling beschikbaar met voldoende bewijs erachter. Er is geen EAU richtlijn voor dit fenomeen. Via dit artikel geef ik graag wat inzicht in deze aandoening. Hiervoor heb ik met veel plezier het promotie boek gebruikt van Dr. Sanne Vreugdenhil (NL). Zij is gepromoveerd op pathologische erecties en geeft een goed overzicht.

Fysiologie van erecties
Het erectiele proces is complex en vereist ontspanning van de gladde spieren in de corpora cavernosa en de juiste werking van de parasympathische neurovasculaire bundels die komen op sacrale 2-4 uit het ruggenmerg. De neurotransmitter stikstofmonoxide (NO) vergemakkelijkt de ontspanning van de gladde spier en wordt gekatalyseerd door NO synthese. Wanneer de slagaders en sinusoïden zich vullen met bloed, worden de aderen samengedrukt tegen de tunica albuginea. Uiteindelijk zullen de slagaders ook zijn gecomprimeerd omdat de innerlijke bloeddruk stijgt naar 100 mmHg. Dit zorgt voor een maximaal stijve penis. De bekkenbodemspieren bulbospongiosus en ischiocavernosus-spelen een extra rol in de verdere stijfheid. De exacte manier waarop dit werkt, blijft onduidelijk.
Detumescentie van de erectie begint met de sympathisch zenuwstelsel, dat stimuleert samentrekking van de gladde spieren in de corpora cavernosa. Dit begint vanaf thoracaal 11 tot lumbaal 2 van het ruggenmergniveau. Norepinephrine is de belangrijkste neurotransmitter om slapheid te behouden en de adrenerge receptoren te stimuleren. De hele cascade van overdracht van neuronen is afgebeeld in figuur 1.

Slaapgerelateerde erecties (SRE) en REM-slaap
De relatie tussen de REM-slaap en SRE was het eerste beschreven in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Slaap gerelateerde erecties verschijnen gedurende het hele leven van mannen, zelfs als ze kind zijn. Het cerebrale cortex speelt een essentiële rol bij het ontstaan van SRE. Als bij ratten alleen de hersenstam overblijft, is SRE verdwenen maar de REM-slaap blijft intact. Het wordt aangenomen dat intermitterende nachtelijke vulling van de corpora cavernosa zorgt voor betere zuurstofvoorziening van het penisweefsel. Het kan daarom erectiele disfunctie voorkomen door het voorkomen van fibrose van de penis. In het verleden werd aangenomen dat testosteron een rol speelt in SRE. Androgenen zouden de noradrenerge neuronen verzwakken, die een testosteron gerelateerde prikkelende actie veroorzaken om de SRE tot stand te brengen. Het is bekend dat de testosteronspiegel een belangrijke invloed heeft op de SRE. De SRE zal vaker voorkomen en langer duren als jongens de puberteit ingaan. Wanneer hypogonadale mannen testosteron vervangingstherapie krijgen, wordt de rigiditeit van de SRE intenser, duurt langer en gebeurt vaker. Zelfs het niveau van testosteron in de bloed varieert bij de overgang van niet-REM-slaap tot REM-slaap.

Slaapgerelateerde pijnlijke erecties
De nachtelijke zwelling en rigiditeit van de penis (NPT-R) kan 's nachts worden gemeten met een Rigiscan® en laat 4-6 nachtelijke erecties zien. SRPE is moeilijk te diagnosticeren omdat idealiter de patiënt moet slapen met de NPT-R meetapparatuur; polysomnografie dat de REM-slaap registreert en elektromyografie van de bekkenbodem om te zien of deze contraheert. Dit is een kostbare manier om de SRPE te diagnosticeren en wordt niet regelmatig uitgevoerd.
In de literatuur zijn alleen casusrapporten over de ziekte gepubliceerd, met het grootste cohort bestaande uit 24 mannen in de groep van Dr. Mels Frank van Driel (NL). Daarom ontbreekt er nog steeds bewijs en het begrip van de pathofysiologie van SRPE is nog onbekend.

Baclofen®
Er zijn in de loop der jaren verschillende behandelingen geprobeerd, maar geen enkele vertoont zeer goede resultaten. Verschillende medische behandeling, zoals een spierverslapper (Baclofen®), verschillende antidepressiva, benzodiazepines, antipsychotica, anti-epileptica, antiandrogenen, bètablokkers, en PDE5-I, zijn gebruikt met wisselend effect. Er zijn zelfs combinaties van medicijnen geprobeerd en beschreven in verschillende casusrapporten. De conclusie van Dr. Vreugdenhil et al. in hun meta-analyse van SRPE is dat Baclofen® de meest veelbelovende werkzaamheid heeft en de bijwerkingen ervan acceptabel zijn (Vreugdenhil, 2018).

Auteur: Jeannette Verkerk
Dit is een vertaling van het artikel verschenen in de European Urology today, maart 2020.
https://nurses.uroweb.org/rare-and-unknown-sleep-related-painful-erections/